علائم بیش فعالی کودکان (ADHD) چیست؟ کافی است کودک شما کمی پرجنب و جوش باشد و شیطنت کند، دیده‌اید که بعضی اطرافیان به سرعت به او برچسب بیش فعالی می‌زنند؟

بسیاری کودکان در طی مراحل رشد فازهای بی قراری و بی توجهی را طی می‌کنند. این موضوع بسیاری اوقات کاملاً نرمال است و الزاماً به این معنی نیست که کودک اختلال بیش فعالی دارد.

اما از سوی دیگر، البته که اختلال بیش فعالی آمار چشم‌گیری دارد! از یک کلاس 20 نفره، یک الی دو نفر از کودکان بیش فعال هستند.

اما حقیقتاً علائم بیش فعالی یا ADHD چیست؟ و چگونه بیش فعالی در کودکان تشخیص داده می‌شود؟

اگر کودک شما مبتلا به اختلال نقص توجه و ADHD باشد، آیا درمانی دارد؟ درمان بیش فعالی چیست؟

اگر فکر می‌کنید کودکتان علائم ADHD دارد یا با بسیاری از کودکان هم‌سال خود متفاوت است، این مطلب احتمالاً راهنمای خوبی برای شما خواهد بود. سرکار خانم غزاله قبادی ، روانشناس کودکان راهنمای ما در تهیه‌ی این مقاله بودند.

بیش فعالی یا ADHD چیست؟ 

اختلال نقص توجه و بیش فعالی ADHD یکی از رایج ترین اختلالات رفتاری است که طی مراحل رشد کودک بروز می‌کند. البته که بسیاری از بزرگسالان هم می‌توانند مبتلا به ADHD یا بیش فعالی باشند. اما نکته قابل توجه این است که علائم ADHD در طی مراحل رشد کودک نمایان می‌شود.

بیش فعالی یک اختلال است که حدود 9 درصد از کودکان و 2.5 درصد بزرگسالان به آن مبتلا هستند.

علائم کلی اختلال نقص توجه و ADHD شامل بی توجهی (مشکل در تمرکز کردن)، بیش فعالی (تحرک بسیار زیاد که با موقعیتی که کودک در آن قرار دارد متناسب نیست) و تکانش گری (حرکات شتاب زده ی بی فکر که در لحظه بروز می‌کند) می‌باشد.

ADHD مخفف چیست؟

ADHD مخفف عبارت انگلیسی Attention deficit hyperactivity disorder و به معنای اختلال نقص توجه و بیش فعالی است.

علائم بیش فعالی در کودکان و نوجوانان

بیش فعالی کودکان به سه دسته‌ی کلی تقسیم میشود. انواع بیش فعالی در کودکان :

بیش فعالی و کمبود توجه

بیش فعالی و تکانشگری

ترکیبی

کودکان بیش فعال می‌توانند علائم هر دو نوع بیش فعالی اول را هم‌زمان داشته باشند، مثلاً هم علائم کمبود توجه را نشان دهند هم تکانشگری، که در این صورت در نوع سوم بیش فعالی یعنی حالت ترکیبی قرار می‌گیرند.

یا اینکه فقط علائم یک نوع بیش فعالی را نشان دهند. مثلاً فقط کمبود توجه داشته باشند یا فقط تکانشگری نشان دهند.

در زیر به بررسی علائم هر یک از انواع بیش فعالی می‌پردازیم.

توجه داشته باشید که این علائم باید بیش از 6 ماه در کودک دیده شود.

علائم بیش فعالی از نوع کمبود توجه :

کودکان بیش فعال که در این دسته قرار می‌گیرند، باید حداقل 6 مورد از علائم زیر را به طور مکرر و تا قبل از 12 سالگی و حداقل در دو موقعیت (مثلاً در خانه و مدرسه) از خود نشان دهند تا توسط متخصص تشخیص بیش فعالی بگیرند.

بزرگسالان بیش فعال بالای 17 سال، باید 5 مورد از علائم زیر را مکرراً نشان دهند.

• فرد بیش فعال به جزئیات توجه دقیقی ندارد و در تکالیف مدرسه یا وظایف شغلی اشتباهات و بی‌دقتی زیادی دارد.

• او در متمرکز ماندن روی فعالیت‌ها مشکل دارد. مثلاً:

حین کنفرانس کلاسی تمرکز ندارد؛

یا نمی‌تواند یک مکالمه را به درستی پیش ببرد؛

یا یک متن طولانی را بخواند

• وقتی با کودک بیش فعال مستقیم صحبت می‎کنیم گوش نمی‌دهد و توجهی ندارد. «انگار ذهنش جای دیگه است!»

وقتی والدین با او صحبت می‌کنند گزارش می‌کنند که: «حواسش پرته و گوش نمیده!»

• حتی وقتی عوامل حواس‌پرتی وجود ندارد، نمی‌تواند از دستورالعمل‌ها به خوبی پیروی کند و تکالیف مدرسه یا وظایف شغلی را کامل انجام نمی‌دهد. (ممکن است فرد بیش فعال تکالیف را خودش شروع کند، اما خیلی زود تمرکزش را از دست می‌دهد و آن را رها می‌کند.)

• فرد بیش فعال نامنظم است و در سازماندهی فعالیت و کارها مشکل دارد. مثلاً:

مدیریت زمان خوبی ندارد؛فرد بیش فعال نامنظم است و در سازماندهی فعالیت و کارها مشکل دارد. مثلاً:

کارهایش به هم ریخته، شلوغ و نامنظم است؛

ددلاین‌ها یا موعد اتمام کارها را فراموش می‌کند.

• فرد بیش فعال از کارهایی که به تلاش ذهنی نیاز دارد بیزار است. مثلاً:

گزارش تهیه کردن؛

فرم پر کردن؛

درس ریاضی;

• معمولاً وسایلی که برای کارهای روزمره لازم دارد را گم می‌کند. مثلاً کتاب و دفترهای مدرسه، کلید، موبایل، کیف پول، عینک و…
  
• به راحتی حواسش پرت می‌شود و از موضوع منحرف می‌شود.
  
• کارهای عادی و روزمره را فراموش می‌کند. مثلاً:
  
   نوجوانان و بزرگسالان بیش فعال فراموش می‌کنند که به تماس‌های از دست رفته رسیدگی کنند و مجدداً به افراد زنگ بزنند؛ قبض‌ها را پرداخت کنند؛ سر قرار ملاقات‌ها حاضر شوند!
  

علائم بیش فعالی از نوع تکانشگری

در این نوع از بیش فعالی هم مانند قبلی، کودکان بیش فعال باید حداقل 6 مورد از علائم زیر را به طور مکرر طی حداقل 6 ماه از خود نشان دهند تا توسط متخصص تشخیص بیش فعالی بگیرند.

همچنین بزرگسالان بیش فعال بالای 17 سال، باید 5 مورد از علائم زیر را مکرراً نشان دهند.

فرد بیش فعال اغلب بی قرار است و درجایی که می‌نشیند مدام در حال تکان خوردن است، پیچ و تاب می‌خورد، یا دست و پا می‌زند.

نمی‌تواند در حالت نشسته باقی بماند (مثلاً در کلاس درس یا محل کار نمی‌تواند سرجایش بنشیند.)

گزارش معلم‌ها این است که « کودک در کلاس سرجای خود نمی‌نشینه و مدام از جای خود بلند می‌شه.»

• مدام در حال جنب و جوش، تحرک و تکاپو و بالا رفتن از چیزی است.

• بیش فعالی در کودکان باعث می‌شود بازی‌ها، فعالیت‌ها و کارهایش همگی پرسروصدا باشد و نتواند کاری را در سکوت انجام دهد.

کودک بیش فعال همیشه در حال حرکت است، انگار که درونش یک موتور دارد که او را به حرکت می‌اندازد.

اگر کودکان بیش فعال قدرت تکلم داشته باشند، خیلی زیاد صحبت می‌کنند.

در صحبت کردن نوبت‌گیری را به خوبی رعایت نمی‌کند و وقتی از او سوال می‌پرسیم، قبل از این‌که سوال تمام شود جواب می‌دهد. جملات دیگران را سریعاً کامل می‌کند و می‌خواهد زود پاسخ دهد چون در طی مکالمه نمی‌تواند صبر کند.

انتظار برای او بسیار سخت است مثلاً نمی‌تواند در صف بایستد.

مزاحم کار دیگران می‌شود. وسط حرف یا کار دیگران می‌پرد. مثلاً:

بازی یا فعالیت‌ها را به هم می‌ریزد،

از وسایل دیگران بدون اجازه استفاده می‌کند.

نوجوانان یا بزرگسالان بیش فعال ممکن است در کار دیگران دخالت کنند و کار آن‌ها را برعهده بگیرند.

علت بیش فعالی کودکان چیست؟ 

به عقیده دانشمندان هنوز علت دقیق بیش فعالی شناخته شده نیست اما تحقیقات تفاوت‎هایی را در مغز کودکان بیش فعال نسبت به کودکانی که دچار بیش فعالی نیستند نشان داده‎است.

آیا بیش فعالی ارثی است؟

بله! در بروز این اختلال، زمینه‌های ارثی دیده شده است. مثلاً از هر4 کودک بیش فعال ، 3 نفر از آن‌ها خویشاوندان مبتلا به بیش فعالی داشته‌اند؛ پس علت بیش فعالی می‌تواند ژنتیک و وراثت باشد.

سایر عواملی که احتمالاً در ایجاد بیش فعالی کودکان نقش دارد عبارت اند از:

• تولد پیش از موعد و نارس بودن نوزاد (تولد قبل از 37 هفتگی بارداری)
• آسیب مغزی
• وزن کم نوزاد هنگام تولد
• سیگار کشیدن و مصرف الکل یا مواد مخدر در دوران بارداری
• استرس و اضطراب بیش از حد مادر در دوران بارداری
• و…

تشخیص بیش فعالی در کودکان

علائم بیش فعالی در کودکان ، نوجوانان و بزرگسالان کاملاً واضح و مشخص است و چک لیست‌های دقیقی برای تشخیص بیش فعالی وجود دارد. علائم بیش فعالی تا قبل از 6 سالگی نمایان هستند و در بیشتر مواقع بیش فعالی کودکان در سن 3 تا 7 سالگی توسط متخصصین تشخیص داده می‌شود.

به علت عدم مراجعه به موقع به پزشک، گاهی این تشخیص تا سنین بالاتر کودکی هم ممکن است به تعویق افتد؛ یا ممکن است وقتی افراد بزرگ‌تر می‌شوند، اوضاع تمرکز و سایر علائم خود را پیگیری کنند و تازه در بزرگسالی تشخیص بیش فعالی دریافت کنند و درمان‌ها را شروع کنند.

برای تشخیص بیش فعالی کودکان چه آزمایشی بدهیم؟

برای تشخیص بیش فعالی در کودکان و بزرگسالان هیچ تست آزمایشگاهی‌ای وجود ندارد. مثلاً این‌طور نیست که کودک شما آزمایش خون بدهد و مشخص شود که او بیش فعالی دارد. اما برای اطمینان از این‌که علت برخی رفتارهای کودک نقایصی در شنوایی یا سایر مشکلات پزشکی نیست، متخصص ممکن است بسته به نیاز، برای رد کردن سایر بیماری‌ها و اختلالات، ارزیابی‌هایی در این زمینه‌ها (شنوایی سنجی، بینایی سنجی و…) صورت دهد.

تشخیص بیش فعالی کودکان چگونه است؟

 تشخیص بیش فعالی از طریق جمع‌آوری اطلاعات از والدین، معلمان و سایرین، پر کردن چک لیست‌ها، و ارزیابی‌های پزشکی است. برای تشخیص ADHD یا بیش فعالی کودک باید 6 مورد یا بیشتر از علائم بیش فعالی {جامپ لینک به تیتر بالا: علائم بیش فعالی در کودکان و نوجوانان} را نشان دهد. همچنین باید:

• کودک علائم بیش فعالی را به طور مکرر طی حداقل 6 ماه نشان دهد.
• کودک تا قبل از 12 سالگی شروع به نشان دادن علائم بیش فعالی کرده باشد.
• علائم را حداقل در دو موقعیت مختلف نشان دهد؛ مثلاً در خانه و مدرسه.

چرا باید حتماً علائم در بیش از یک موقعیت نشان داده شود؟

چون باید این احتمال در نظر گرفته شود که رفتار کودک ممکن است تنها واکنشی به یک موقعیت خاص باشد؛ مثلاً ممکن است فقط با یک معلم خاص بی قراری کند، یا در خانه در پاسخ به کنترل‌گری والدین رفتارهایی از خود بروز دهد.

علائم بیش فعالی زندگی آن‌ها را به طور قابل توجهی سخت کرده باشد و مشکلاتی در زمینه‌های اجتماعی، تحصیلی و… ایجاد کرده باشد.

علائم رفتاری کودک نباید بخاطر اختلال رشدی دیگری باشد؛ یا نباید با رفتارهای به خصوصی که کودکان هنگام عبور از مرحله رشدی خاصی بروز می‌دهند اشتباه گرفته شود؛ همچنین نباید این امکان وجود داشته باشد که بتوانیم رفتارهای کودک را در اختلال دیگری جای بدهیم و طبقه‌بندی کنیم.

برای تشخیص بیش فعالی کودکان به چه متخصصی مراجعه کنیم؟

باید در قدم اول به پزشک متخصص (روانپزشک اطفال یا متخصص اطفال) رجوع کنید.

و در گام بعدی در صورت تشخیص بیش فعالی کودک، همراه با دارودرمانی (در صورت تشخیص پزشک) باید برای درمان علائم بیش فعالی به مراکز کاردرمانی، گفتاردرمانی و روانشناسی مراجعه کنید.

والدین چه زمانی کودک را برای بررسی بیش فعالی نزد متخصص می‌برند؟

در سنین مهد کودک:

والدین معمولاً زمانی بچه‌ها را برای چک کردن نزد روانشناس یا سایر متخصصین می‌برند که کودک در سنین مهدکودک از مهد تذکر گرفته، در مهدکودک کارهای خطرناک انجام داده، قوانین را نقض کرده یا حتی از مهدکودک اخراج شده است.

در سنین مدرسه:

اما در سنین مدرسه والدین غالباً به دلیل کمبود توجه کودک مراجعه می‌کنند. چرا که در سن مدرسه تکانش گری جسمی بچه‌ها تبدیل به بی‌قراری‌های ذهنی شده است و آن‌ها نمی‌توانند تکالیفشان را ساماندهی کنند و والدین بیشتر با این موضوع مشکل دارند.

علائم بیش فعالی کودکان در سنین پایین قابل مشاهده است اما وقتی محیط کودک تغییر می‌کند، مثلاً وقتی سن مدرسه رفتن او فرا می‌رسد و کودک وارد مدرسه می‌شود، علائم بیش فعالی چشم‌گیرتر می‌شود و خانواده بیشتر به بیش فعالی کودک و مشکلات حاصل از آن آگاه می‌شوند.

پس در هر سنی که علائم بیش فعالی کودک را مشاهده کردید، برای کنترل علائم، تشخیص و درمان بیش فعالی به متخصصین مراجعه کنید.

کودکم موقع کارتون دیدن و تبلت بازی آرام است، شاید بیش فعال نیست؟

بعضی موقعیت‌ها هست که کودکان بیش فعال از خود رفتارهای تکانشی نشان نمی‌دهند و به نظر می‌آید که توجه خوبی دارند. برای مثال:

• وقتی کارتون مورد علاقه‌شان را نگاه می‌کنند و پای تلوزیون می‌نشینند؛ در این صورت فقط سرجای خود تکان می‎خورند.
• وقتی با موبایل و تبلت بازی‌هایی می‌کنند که رنگ‌های زیادی دارد و جایزه می‌دهد و بسیار هیجانی است.

این مورد تناقضی برای خانواده‌ها ایجاد می‌کند و آن‌ها فکر می‌کنند چون کودک خوب پای تلوزیون و بازی با موبایل و تبلت می‌نشیند، پس بیش‌فعال نیست! اما این هم از ویژگی‌های بیش فعالی در کودکان است.

اختلال نقص توجه و بیش فعالی ADHD چگونه درمان می‌شود؟

متخصصان می‌توانند اختلال بیش فعالی کودکان را مدیریت و کنترل کنند و علائم بیش فعالی را کاهش داده، تغییرات مثبتی در محیط کودک ایجاد کرده و او را توانمند سازند. اما درمان به معنای حذف کلی اختلال وجود ندارد.

ترکیب درمان‌های رفتاری و دارودرمانی می‌تواند بسیاری از علائم ADHD را بهبود بخشد؛ مخصوصاً در کودکانی با بیش فعالی متوسط تا شدید این اثرگذاری بسیار مشهود است.

دو روش اصلی درمان بیش فعالی در کودکان :

1. دارودرمانی :
   
   پس از مراجعه به پزشک متخصص، درصورت صلاح‌دید او، برای کودک دارو تجویز می‌شود.
   نکته: درصورتی که پزشک متخصص برای درمان بیش فعالی کودک شما دارو تجویز کرد، در مقابل مصرف دارو مقاومت نکنید و همراه با درمان‌های رفتاری از داروها هم استفاده کنید. بسیاری مواقع اولین خط درمان بیش فعالی کودکان ، دارودرمانی است. همچنین از قطع کردن ناگهانی دارو هم بپرهیزید.
   
   
2. درمان های رفتاری:
   
   درمان‌های رفتاری بر مدیریت علائم بیش فعالی تمرکز دارد. درمان رفتاری برای کودکان بیش فعال معمولاً شامل آموزش به خانواده و معلم کودک بیش فعال است که چگونه به کودک برای رفتارهای مثبت فیدبک خوب بدهند و چگونه به رفتارهای منفی کودک فیدبک مناسب و درخور دهند. درمان رفتاری نیازمند هماهنگی دقیقی در اجرای مراحل می‌باشد. در نهایت این درمان باعث می‌شود کودک مدیریت رفتار خود را بیاموزد و بتواند تصمیمات درستی بگیرد.

پس از مراجعه به پزشک، در ادامه‌ی مسیر درمان، جلسات کاردرمانی ، روانشناسی و درصورت نیاز گفتاردرمانی ، برای کودک تجویز می‌شود. خانواده باید به مراکز توانبخشی مراجعه کرده و مطابق نظر درمانگران جلساتی را در بازه‌های زمانی مشخص طی کند تا:

• ویژگی‌های دقیق کودک بیش فعال شناسایی شود، 
  
  
• درمانگران به صورت مستقیم یا غیرمستقیم روی بهبود علائم بیش فعالی کودک کار کنند،
  
  
• خانواده مشاورات لازم و منحصر به کودک خود را از درمانگران دریافت کنند، 
  
  
• رفتار با کودکان بیش فعال را به صورت عملی آموزش ببینند،
  
  
• و تمرینات خواسته شده توسط درمانگران را در منزل با کودک بیش فعال انجام دهند.

در کلینیک ما، درمانگران برای درمان بیش فعالی کودکان در یک تیم باهم هماهنگ عمل می‌کنند تا بهبودی حداکثری حاصل شود. گاهی برای درمان بیش فعالی کودکان فقط نیاز به جلسات کاردرمانی هست، اما گاهی بسته به ارزیابی‌ها و علائم کودک، ممکن است نیاز به جلسات گفتاردرمانی و نیز جلسات روانشناسی هم باشد. در این صورت تمام درمانگران در یک تیم هماهنگ باهم عمل می‌کنند تا کاهش حداکثری علائم بیش فعالی رخ دهد و رفتار کودک تعدیل شود.

درمان بیش فعالی در بزرگسالان چگونه است؟

برای درمان بیش فعالی بزرگسالان اولین قدم دارودرمانی است. به روانپزشک مراجعه کنید.

همچنین روان درمانی از جمله درمان شناختی رفتاری (CBT) می‌تواند کمک کننده باشد. در این مرحله به روانشناس مراجعه کنید.

زندگی والدین با کودکان دارای اختلال نقص توجه و بیش فعالی ADHD

مراقبت کردن از کودک بیش فعال می‌تواند بسیار چالش برانگیز باشد. مسیری دشوار دارد و صبری که بسیاری مواقع به سر می‌آید. والدین عزیز، شما حق دارید که گاهی خسته شوید؛ اما به خاطر داشته باشید که کودکان بیش فعال عمداً این رفتارها را انجام نمی‌دهند و خودشان نمی‌توانند رفتارشان را کنترل کنند.

بعضی فعالیت‌های روتین روزانه هم ممکن است برای شما و کودک بیش فعال بسیار سخت باشد. مثلاً:

• خواباندن کودک بیش فعال در شب‌ها
• آماده شدن به موقع برای مدرسه رفتن
• گوش دادن و توجه کردن به دستورات
• مرتب بودن
• حضور در موقعیت‌های اجتماعی
• خرید کردن
• و…
  
  

آیا فرزند پروری نادرست باعث بیش فعالی می‌شود؟

بسیاری اوقات والدین یا دیگران فکر می‌کنند شیوه تربیتی‌ والدین صحیح نبوده که کودک دچار بیش فعالی شده، اما این تفکر صحیح نیست.

 معمولاً در بیش فعالی 80 درصد ژنتیک دخیل است و فرزند پروری غلط نمی‌تواند باعث بیش فعالی یا ADHD بشود.

اما اگر خانواده فرزند پروری غلطی داشته باشد ممکن است کودکان بیش فعال دچار نافرمانی هم بشوند. یعنی مبتلا به اختلال دیگری به نام ODD هم بشوند. در این صورت استفاده از راهنمایی‌های روانشناس بسیار کمک کننده خواهد بود.

کودکان بیش فعال را تشویق کنید!

والدین، مراقبان و معلمان عزیز!

توجه کنید که کودک بیش‌فعال بسیار بیشتر از کودکان دیگر نیاز به تشویق دارد و هرکارمثبتی که انجام می‌دهد حتماً باید تشویق شود.

از تشویق‌های متنوع کلامی و غیرکلامی استفاده کنید.

به آن ها دستورات واضح و شفاف بدهید.

باید دستورالعمل‌هایی که به کودک بیش فعال می‌دهیم واضح و روشن باشد. برای آن‌ها سخنرانی نکنیم! دستورات و خواسته‌ها را واضح و مستقیم به آن‌ها بگوییم.

 و سپس بابت رفتارهای مثبت به او جایزه بدهیم اما جایزه‌ها هم نباید یک نواخت و یکسان باشد.

بیش فعالی در بزرگسالان

اگر فرد بزرگسالی هستید و فکر می‌کنید ممکن است ADHD یا بیش فعالی داشته باشید که در کودکی تشخیص نگرفته‌اید، می‌توانید به روانپزشک مراجعه کنید و همانطور که گفته شد از روان درمانی، مخصوصا درمان‌های شناختی رفتاری (CBT) استفاده کنید.

علائم بیش فعالی معمولاً با افزایش سن بهبود می‌یابد اما بسیاری از بزرگسالانی که در کودکی هم تشخیص بیش فعالی گرفته‌اند، همچنان در بزرگسالی مشکلات بیش فعالی را تجربه می‌کنند.

بیش فعالی در بزرگسالان ممکن است آن‌ها را درگیر مشکلاتی مثل موارد زیر کند:

• سازمان‌دهی کردن کارها و مدیریت زمان
• پیروی دقیق از دستورالعمل‌ها
• تمرکز کردن و تکمیل وظایف و تکالیف
• مواجهه با استرس
• احساس بی‌قراری و ناشکیبایی
• تکانش‌گری و ریسک پذیری بالا
  

بیش فعالی در بزرگسالان ممکن است روی روابط آن‌ها، یا تعاملات اجتماعی اثر بگذارد.

اگر فرزندتان بیش فعال است یا در این زمینه نگرانی دارید، سوالات و مشکلات خود را در قسمت نظرات از ما بپرسید؛ یا از طریق تلفن‌های موجود برای اطلاع از جلسات درمانی با کلینیک در ارتباط باشید

منابع:

 www.nhs.uk

www.psychiatry.org