کاردرمانی کودکان کم توجه و بازگشت توجه

کاردرمانی کودکان کم توجه یکی از مداخله‌های مهم در کاردرمانی ذهن است. کم‌توجهی از زیر مجموعه‌ی اختلال بیش‌فعالی و یک چالش آشنا برای بسیاری از ماست. همان‌طور که همه ما می‌دانیم کم‌توجهی، عملکرد کودک را در جنبه‌های مختلف زندگی از بازی تا استراحت تحت تاثیر قرار می‌دهد.

این نقص اغلب از سنین پیش دبستانی و دبستان تشخیص داده می‌شود. چون در این زمان کودک باید مهارت‌های جدید تحصیلی و اجتماعی را بیاموزد و اگر در توجه و تمرکز نقص‌هایی داشته باشد در انجام وظایف خود با چالش‌های زیادی روبرو می‌شود. کاردرمانی نقص توجه با مداخلات خود مشکلات کودک را کاهش می‌دهد و به او کمک می‌کند در ابعاد مختلف زندگی خود به موفقیت برسد.

با این مقدمه به سراغ اهمیت کاردرمانی کودکان کم توجه می‌رویم. با ما تا انتهای مطلب همراه باشید.

قبل از کاردرمانی کودکان کم توجه، باید بدانیم توجه به چه معناست؟

توجه یا همان attention یکی از کارکردهای اجرایی و سطح بالا است که یکی از شکل‌هایی که می‌توانیم آن را تعریف کنیم، اینطور است:

توجه کردن یعنی توانایی متمرکز ماندن روی یک فعالیت با وجود محرک‌های مزاحم.

این عملکرد تحت تاثیر عوامل مختلفی قرار می‌گیرد. به طور مثال:

• علاقه: اگر کودک فعالیتی را دوست نداشته باشد به آن توجه نمی‌کند.
• انگیزه: اگر کودک برای انجام یک فعالیت انگیزه‌ای نداشته باشد و یا فعالیت برای او چالش برانگیز نباشد به آن توجه نمی‌کند.
• یکپارچگی حسی: کودکی که یکپارچگی حسی خوبی نداشته باشد توانایی توجه کردن او به میزان زیادی کاهش پیدا می‌کند.

چرا توجه کردن مهم است؟

توجه یکی از ارکان مهم در زندگی همه ما انسان‌هاست. از ابتدایی‌ترین رفتار یعنی بقا تا سطوح بالاتر رفتاری مثل رسیدن به اهداف شخصی، رشد کردن در ابعاد روحی و روانی نیازمند توجه مستمر و پایدار است.

توجه کردن چند سطح دارد؟

توجه کردن یکی از مهم‌ترین کارکردهای مغزی است که می‌تواند سایر عملکردهای دیگر را تحت تاثیر قرار بدهد. توجه کردن سطوح مختلفی دارد که به اختصار هریک از این سطوح را بررسی می‌کنیم.

1. توجه پایدار: که اغلب از آن به هوشیاری یاد می‌شود و توانایی پاسخ‌گویی به محرک‌ها تعریف می‌شود.

2. توجه انتخابی: حفظ توجه روی یک محرک با وجود سایر محرک‌های مزاحم.

مثلاً درس خواندن با وجود صداهایی که خارج از اتاق وجود دارد.

3. توجه انتقالی: توانایی انتقال توجه از یک محرک به محرک دیگر

مثلا وقتی کودکی در حال بازی است. مادر او را صدا می‌زند. بازی را متوقف می‌کند و به سمت مادر می‌رود.

4. توجه همه جانبه: توجه به دو یا چند محرک به صورت همزمان.

مثلا کودک حین بازی با مادر، حرف هم می‌زند.

کاردرمانی کودکان کم توجه به چه شکل انجام می‌شود؟

در کاردرمانی برای نقص توجه، کاردرمانگر ابتدا ارزیابی می‌کند که نقص توجه کدام یک از ابعاد زندگی فرد را دچار اختلال کرده است. برای مثال کودکی به علت نقص توجه نمی‌تواند در بازی با همسن و سالان خود مشارکت داشته باشد یا نمی‌تواند فعالیت‌های درسی خود را به اتمام برساند.

در قدم بعدی کاردرمانی باتوجه به نوع نقص توجه و جنبه درگیر شده مداخله‌هایی را برای درمان کودک درنظر می‌گیرد.

در ادامه نمونه‌ای از مداخلات کاردرمانی کودکان کم توجه را با هم بررسی می‌کنیم:

1. مشاوره

مشاوره و آموزش به والدین

به دلیل این‌که کودکان زمان زیادی را در کنار خانواده خود می‌گذرانند، آموزش خانواده برای حمایت کردن از کودک و شیوه درست رفتار با کودک یکی از مولفه‌های مهم کاردرمانی تمرکز است. 2 مورد کلی که والدین حتماً باید در ارتباط با کودک درنظر بگیرند:

• سعی کنید در هیچ زمینه‌ای کودک خود را به دلیل شکست در انجام فعالیت، سرزنش نکنید.
• وقتی کودک شما توانست توجه خود را روی تکلیفی متمرکز کند (حتی اگر مدت زمان نسبتاً زیادی نباشد) او را تشویق کنید و فیدبک کلامی بدهید.

مشاوره و آموزش به معلمان

قبل از بیان اهمیت مشاوره به معلمان لازم است سوالی را پاسخ بدهیم.

به نظر شما اختلال نقص توجه و اختلال یادگیری یکی هستند؟

همه ما می‌دانیم که یادگیری هر فعالیت و مهارتی نیازمند توجه پایدار است. پس طبیعتاً وقتی توجه و تمرکز فرد کم می‌شود، یادگیری هم کاهش می‌یابد. در واقع اختلال یادگیری می‌تواند نتیجه نقص توجه هم باشد اما با آن یکی نیست.

با افزایش تقریباً چشمگیر نقص توجه، نیاز است معلمان به خصوص معلمان مقاطع ابتدایی آموزش‌هایی را درباره شیوه ارتباط با کودکان کم‌توجه و آموزش به آن‌ها بگذرانند که کودک بتواند کیفیت یادگیری خوبی را تجربه کند.

• زمان بیشتری را برای پاسخگویی کودک در نظر بگیرند.
• تکلیف کودک را بیش از یکبار برای او تکرار کنند.
• کودک را نزدیک به خود و تخته کلاس بنشانند.
• تکالیف را روی تخته کلاس یادداشت کنند.
• وظایف را به مراحل کوچک‌تر تقسیم کنند.

2. اتاق حسی و اتاق تاریک

اتاق حسی با توجه به علل مشکل کودک کمک می‌کند که نقص‌هایی که در تمرکز وجود دارد تا مقدار زیادی درمان بشود. در اتاق حسی پردازش حسی، توجه بینایی و تقویت مهارت‌های شنوایی انجام می‌گیرد. مثلاً اگر کودکی در بینایی یا شنوایی دچار کم‌توجهی شده است با استفاده از ابزارهای موجود در این اتاق کم کم یاد می‌گیرد توجه بینایی یا شنوایی خود را افزایش بدهد.

3. یکپارچگی حسی

در ابتدای مطلب گفتیم که عدم یکپارچگی حسی می‌تواند یکی از دلایل کم‌توجهی باشد. مثلاً عدم یکپارچگی حسی باعث می‌شود کودک نتواند محرک‌های بینایی را از بین سایر محرک‌ها برای توجه کردن و متمرکز ماندن انتخاب کند.

چند مثال از تمرینات یکپارچگی حسی که در کاردرمانی برای عدم تمرکز انجام می‌شود:

4. آموزش مدیریت زمان

یکی از مشکلاتی که کودک دارای نقص توجه با آن روبروست، از دست دادن زمان است. کاردرمانی نقص توجه کمک می‌کند که کودک یاد بگیرد:

• در حال حاضر چه فعالیتی باید انجام بشود؟
• هر فعالیت به چه میزان زمان نیاز دارد؟
• چه زمانی برای انجام فعالیت مناسب است؟
• توالی و ترتیب انجام یک فعالیت به چه صورت است؟

در بحث مدیریت زمان درمانگر از بازه‌های زمانی کوتاه شروع می‌کند و از فرد خواسته می‌شود توجه خود را به مدت مثلاً 1 دقیقه روی یک فعالیت نگه دارد و بعد کم کم با پیشرفت کودک این زمان بیشتر و بیشتر می‌شود و یا فعالیت پیچیده‌تر می‌شود تا توجه بیشتری را نیاز داشته باشد.

5. آموزش مهارت‌های اجتماعی

کاردرمانی کودکان کم توجه بر این باور است که عدم شرکت در فعالیت‌های اجتماعی و شکست در روابط یکی از دلایل کاهش اعتماد به نفس در کودک است. کاردرمانی تمرکز در قالب فعالیت‌های مورد علاقه کودک و نمایش تراپی به کودک یاد می‌دهد که در روابط اجتماعی به چه مولفه‌هایی بیشتر توجه کند تا بازخورد خوبی از محیط و دیگران دریافت کند. کمک گرفتن از گفتاردرمانی هم در این زمینه بسیار موثر خواهد بود.

پیروی از دستورالعمل‌های اجتماعی، رعایت نوبت، درک منظور و مفهوم دیگران از سری اهداف کاردرمانی در نقص توجه است.

6. تطابقات محیطی

محیط کودک باید تا حدامکان آرام باشد و محرک‌های مزاحم که باعث کاهش توجه کودک می‌شود حذف شود یا کاهش یابند. البته می‌توان بعدها به محیط محرک‌هایی را افزود تا توجه انتخابی و قدرت پردازش کودک را افزایش داد.

7. تمرین و بازی درمانی

برای کودک مهم‌ترین فعالیت زندگی بازی است. پس کاردرمانی برای عدم تمرکز تلاش می‌کند مداخلات خود را در قالب بازی برای یک کودک انجام بدهد. این تمرینات و بازی‌ها می‌تواند برای افزایش کارکرد در اتاق حسی هم انجام شود. تمرینات می‌تواند در 2 دسته کلی تعقیب بینایی و هماهنگی چشم و دست انجام بشود.

• با استفاده از یک چوب یکی از حروف الفبا در هوا نوشته می‌شود و از کودک خواسته می‌شود آن حرف را حدس بزند. در این تمرین کودک ناچار است توجه خود را روی حرکت چوب حفظ کند تا بتواند به موفقیت برسد.

توجه شود در کاردرمانی کودکان کم توجه این بازی روی کف دست کودک هم اجرا می‌شود که در این صورت حس لامسه نیز تقویت خواهد شد.

• درمانگر یک شی با رنگ روشن و مشخص(ترجیحاً براق) را در جهت‌های مختلف حرکت می‌دهد. کودک باید با حرکت چشم آن شی را تعقیب کند. با بهبود توجه کودک، زمان این تعقیب چشمی افزایش پیدا می‌کند و حتی می‌توان دیگر محرک‌ها را برای تقویت توجه مستمر به فعالیت اضافه کرد تا کودک یاد بگیرد فقط به همان محرک توجه کند.
• درمانگر برای بهبود توجه انتخابی اشکال مختلفی از دایره، مربع و مثلث را روی کاغذ رسم می‌کند. از کودک خواسته می‌شود فقط مثلث‌ها را علامت‌گذاری کند.

سطح بالای این فعالیت می‌تواند به این شکل باشد که پارامتر رنگ را اضافه کرد و از کودک خواست: دایره‌های زرد رنگ را مشخص کن.

• دو طرح مختلف A و B روی میز مشخص شده است. کودک باید در مدت زمانی که موسیقی پخش است دور میز بچرخد و هروقت به طرح A رسید، بایستد و دست بزند. هرچه تعداد دست زدن کودک در مدت زمان پخش موسیقی بیشتر باشد، امتیاز بیشتری می‌گیرد.

هرچند تا حدودی می‌توان این تمرینات را در منزل انجام داد اما حضور یک کاردرمانگر که در حیطه کاردرمانی نقص توجه کار می‌کند و میزان پیشرفت کودک و دیگر مشکلات همراه را به خوبی رصد می‌کند لازم و ضروری است.

از دیگر مداخلات کاردرمانی برای نقص توجه می‌توان به آب درمانی و ماساژ درمانی اشاره کرد که در کنار سایر مداخلات کمک شایانی به بهبود نقص توجه در کودکان می‌کند.

 سخن آخر

کودکی که دچار نقص در توجه است در صورتی که به موقع درمان نشود در آینده دچار اختلال یادگیری، ناهنجاری اجتماعی به علت عدم تبعیت از قوانین اجتماعی، عدم توانایی در برقراری ارتباط، استرس و اضطراب و انواع مشکلات پردازشی بشود. پس بهتر است در صورتی که علائم نقص توجه را در کودک خود مشاهده کرده‌اید، به متخصصان مربوطه مراجعه کنید و مطمئن باشید با وجود کاردرمانی کودکان کم توجه تا میزان زیادی این اختلال در کودک درمان می‌شود.