کاردرمانی حسی و حرکتی

قبل از پرداختن به کاردرمانی حسی، احتمالاً این جمله معروف “هرچیزی به اندازه‌اش خوبه” را شنیده‌اید. این جمله به خوبی معرف گروهی از اختلالات به نام اختلالات حسی است. همان‌طور که بدن انسان برای بقا نیاز به خوراک دارد، مغز انسان نیز برای انجام وظایف خود نیاز به اطلاعاتی دارد که از دریچه‌های مختلف حسی دریافت می‌کند. اما گاهی حس‌های دریافت شده به درستی پردازش و ادغام نمی‌شود و به تبع دستورهای مغز که به شکل رفتار نمود پیدا می‌کنند متناسب با موقعیت نخواهند بود و باعث اختلال در رفتار، رشد، یادگیری و فعالیت‌های خودمراقبتی می‌شود. در این شرایط کاردرمانی حسی با ارزیابی، برنامه‌ریزی و اجرای برنامه درمانی تمام تلاش خود را در جهت بهبود زندگی، استقلال و خودکارآمدی فرد انجام می‌دهد. برای آشنایی کامل با کاردرمانی حسی کودکان تا انتهای مطلب همراه ما باشید.

حواس و اهمیت آن‌ها در زندگی و لزوم کاردرمانی حسی

حواس یکی از مهم‌ترین ابزارهای زندگی و بقا است. اهمیت حواس بر هیچ کسی پوشیده نیست. از کوچک‌ترین و کم انرژی‌ترین فعالیت مثل نگاه کردن به اطراف تا توانایی انجام یک فعالیت یادگیری نیازمند استفاده از حواس است.

حواس یک انسان شامل 2 دسته می‌شود:

1.   حواس بیرونی که شامل 5 حس اصلی شنوایی، بویایی، لامسه، چشایی و بینایی می‌شود.

2.   حواس درونی که حس‌های عمقی و تعادل را شامل می‌شود.

به طور قطع همه ما به وضوح 5 حس اول را می‌شناسیم و نیازی به توضیح آن نیست اما 2 حس دیگر چه هستند و چه کاربردی دارند؟

• فرض کنید چشمان خود را بسته‌اید و کسی به شما می‌گوید دستت را به سرت برسان! این مثال نمونه‌ای از کاربرد حس عمقی است که به شما اجازه می‌دهد بدون استفاده از حس بینایی، از موقعیت اندام و مفاصل خود آگاه باشید و در جهت اهداف خود آن را تغییر دهید.
• توانایی حفظ تعادل هنگام حرکت کردن و انجام یک فعالیت، حرکت خلاف نیروی جاذبه زمین و حفظ تون عضلانی مناسب از کاربردهای اصلی و مهم حس تعادل یا همان وستیبولار است که یکی از مهم‌ترین حواس بدن است.

اختلال حسی یعنی چه؟

اولین نکته‌ای که در باره کاردرمانی حسی حرکتی باید بدانیم این است که کودک دارای اختلال پردازش حسی در گیرنده‌های حسی خود مثل چشم، گوش، دهان و … مشکلی ندارد و چالش در پردازش حسی است.

اختلال حسی می‌تواند تنها در یکی از حس‌ها به وجود بیاید و کودک دچار کم حسی یا بیش حسی بشود.

کودک دارای کم حسی اطلاعات حسی را کم‌تر از اطلاعات واقعی درک می‌کند و به عبارتی دارای آستانه حسی بالا است. به این کودک جستجوگر حسی اطلاق می‌شود.

اما کودک دارای بیش حسی، اطلاعات حسی را بیشتر از چیزی که موجود است ادراک می‎‌کند و دچار بیقراری و اجتناب می‌شود.

ممکن است کودکی در ادغام حواس مختلف دچار چالش باشد. مثلاً کودکی که در ادغام حس بینایی و عمقی ضعیف است و حرکت‌های غیرهدفمند و به عبارتی دست و پا چلفتی از خود نشان می‌دهد.

چه کودکانی به کاردرمانی حسی در اختلال پردازش حسی نیاز دارند؟

به طور کل کاردرمانی حسی در کودکان با اختلالات زیر کاربرد دارد:

• اختلال پردازش حسی
• اختلال یادگیری
• ADHD یا نقص توجه و بیش فعالی
• اختلال طیف اوتیسم

در واقع در کاردرمانی اختلال پردازش حسی نمی‌توان گفت یک کودک دچار اختلال حسی، درگیر دیگر اختلالات نیست. یعنی اختلال پردازش حسی در کودکانی با تشخیص‌های متفاوت نیز قابل مشاهده است. مثلاً: کودک مبتلا به اوتیسم که سر خود را به دیوار می‌کوبد یا کودک درگیر بیش فعالی که از قرار دادن پاهای خود روی زمین اجتناب می‌کند.

پس سلامت پردازش حواس در همه کودکان درگیر با مشکلات ذهنی، رفتاری و شناختی باید بررسی شود.

از کجا بفهمم کودک من دچار اختلال حسی است؟

اختلال حسی نیازمند یک ارزیابی دقیق است که باید توسط متخصصان این حیطه انجام بگیرد. اما شما به عنوان یک پدر و مادر با مشاهده یک سری علائم می‌توانید احتمال وجود این اختلال را در کودک خود بررسی کنید که در صورت نیاز برای ارزیابی و مداخله دقیق به کاردرمانی حسی حرکتی مراجعه کنید.

اگر کودک شما دچار اختلال پردازش حس بینایی باشد، ممکن است….

• در گرفتن و پرتاب توپ دچار مشکل باشد.
• روشنایی و نور او را مضطرب کند.
• ارتباط چشمی نداشته باشد یا در آن ضعیف باشد.
• حرکات اضافه‌ای مثل لوچی، مالیدن مکرر چشم‌ها و چشمک زدن زیاد داشته باشد.

اگر کودک شما دچار اختلال پردازش حس شنوایی باشد، ممکن است….

• دچار کاهش شدید تمرکز در محیط‌های تقریباً پر سروصدا باشد.
• صداهای غیرطبیعی تولید کند.
• از شنیدن موسیقی دوری کند.
• با شنیدن صداهایی مثل رعد و برق از جا بپرد.

اگر کودک شما دچار اختلال پردازش حس لامسه باشد، ممکن است….

• از مسواک زدن، کوتاهی ناخن و پوشیدن جوراب بیزار باشد.
• نسبت به لباس خود حساس باشد.
• از لمس شدن دچار اضطراب شود.
• به بافت غذایی بسیار حساس باشد.

اگر کودک شما دچار اختلال پردازش حس چشایی و بویایی باشد، ممکن است….

• از امتحان کردن غذاهای جدید دوری کند.
• چیزهای غیرخوراکی را بو می‌کند.
• تنوع غذایی بسیار محدود داشته باشد.
• غذاهای پر ادویه را یا بسیار دوست دارد یا از آن‌ها متنفر باشد.

اگر کودک شما دچار اختلال پردازش حس عمقی و تعادل باشد، ممکن است….

• با ترس و اضطراب حرکت کند.
• رفتار دست و پا جلفتی داشته باشد.
• نیروی زیادی به اشیا وارد کند.
• خود را به طور عمد روی زمین بندازد.

کاردرمانی حسی برای کودکان چه کار می‌کند؟

بازی درمانی

بازی فعالیت مورد علاقه همه کودکان است. کاردرمانی حسی کودکان تلاش می‌کند مداخلات خود را در قالب بازی برای کودکان ارائه دهد تا کودک کاملاً جذب فعالیت شود و بیشترین تاثیر را در بهبود عملکردهای متفاوت کودک شاهد باشیم.

کاردرمانی حسی انواع تمرینات حسی حرکتی را با توجه به نوع درگیری حسی و علاقه کودک طرح‌ریزی می‌کند. برای مثال:

مسیر حسی-حرکتی

در این بازی درمانگر یک مسیر حرکتی غنی از حس‌های مختلف را برای کودک می‌چیند. کودک باید طبق مسیر تعیین شده خواسته‌های مدنظر بازی را برآورده کند.

• بالا و پایین پریدن روی ترامپولین
• بازی با شن و ماسه، اسلایم، غلات و …
• تاب بازی کردن
• حمل کردن یک توپ یا کوله سنگین
• راه رفتن همانند حیوانات

ماساژهای کاردرمانی

یکی از مدالیته‌های جذاب و لازم در حیطه حسی ماساژ کاردرمانی است. ماساژ به صورت نوازش و فشار ملایم بر عضله، تاندون و رباط با اهداف مختلفی انجام می‌گیرد.

در بحث کاردرمانی و ماساژ باید گفت این مداخله هم می‌تواند قبل از شروع انجام تمرینات حسی انجام بگیرد که باعث آرامش و ارتباط بهتر و بیشتر کودک با درمانگر شود و هم می‌تواند به عنوان یک فعالیت اصلی انجام بگیرد.

ماساژ در کاردرمانی با هدف اصلی افزایش هوشیاری و آگاهی حسی در کودک انجام می‌شود و باعث:

افزایش حس عمقی

افزایش تعدیل حس‌های لامسه، عمقی و …

افزایش آستانه حسی در کودکان دچار کم‌حسی

انواع مداخلات کاردرمانی حسی می‌تواند در اتاق حسی انجام بگیرد که ادغام حسی را با کیفیت و سرعت بالاتری بهبود ببخشد.

من به عنوان یک والد چه کاری برای کودکم انجام بدهم؟

1. اگر کودک شما دچار بیش حسی است از افزایش ورودی حسی اجتناب کنید و اجازه بدهید کودک طبق برنامه درمانی درمانگر خود پیش برود.

2. فعالیت‌های الزامی کودک را به اجزا کوچکتر تقسیم کنید و مستقیم و صریح به او بگویید باید چه کاری را انجام بدهد.

3. اگر کودک در انجام فعالیت‌های خود مراقبتی مثل مسواک زدن دچار چالش است از ابزارهای مختلف با ویژگی‌های متفاوت استفاده کنید و به او اجازه دهید محصولی را که با آن راحت‌‌تر است انتخاب کند.

هرچند گفته می‌شود یکپارچگی حسی تا سن 7 سالگی قابلیت بهبود را دارد اما باید توجه کرد در هر مقطع زمانی امکان ایجاد اختلال حسی به دلایل مختلف محیطی وجود دارد. هرچه سن تشخیص اختلالات حسی زودتر باشد مشکلات ناشی از آن کم‌تر و کودک سریع‌تر مهارت‌های خودمدیریتی و تکنیک‌های متناسب با سبک زندگی خود را یاد می‌گیرد و در نهایت زندگی شادتری خواهد داشت.