کاردرمانی بینایی و رویکردهای آن

کاردرمانی بینایی در چه مواقعی کاربرد دارد؟ شاید بتوان گفت سیستم بینایی مهم‌ترین سیستم حسی بدن است که نه تنها توانایی دیدن محیط را به ما هدیه می‌دهد بلکه تقریباً بر تمامی فعالیت‌های ما مثل راه رفتن، مراقبت از خود، تحصیل، شغل و … تاثیر می‌گذارد. در اغلب مواردِ اختلال در بینایی، ساختمان و اندام چشم سالم هستند و مشکل در ادراک و پردازش بینایی است. در این شرایط متخصصان کاردرمانی بینایی با مداخلات خود در زمینه‌های ایجاد کننده چالش برای مراجع در استقلال و خودکارآمدی فرد نقش دارند.

اختلالات بینایی

سیستم بینایی یک سیستم پیچیده با عملکردی پیچیده است. به همین دلیل در کاردرمانی چشم و بینایی، اختلالات بینایی به 2 گروه کلی تقسیم می‌شود:

• اختلالات ادراکی بینایی
• اختلالات ساختاری بینایی

اختلالات ناشی از ادراک بینایی

در این گروه، اختلال در پردازش اطلاعات بینایی در سیستم مرکزی یعنی مغز  است. هرچند چشم که ورودی حسی است اطلاعات را به درستی دریافت کرده است اما پردازش و یکپارچگی آن دچار مشکل است. اختلالات ادراک بینایی که زیر مجموعه مهمی از کاردرمانی بینایی است، شامل:

• اختلال در مهارت‌های بینایی_فضایی
• اختلال در مهارت‌های تجزیه و تحلیل بینایی
• اختلال در مهارت‌های یکپارچگی بینایی_حرکتی

می‌شود که در ادامه به صورت جداگانه به هریک از این اختلال‌ها در مهارت‌های ادراکی می‌پردازیم.

اختلالات ناشی از ساختمان چشم

این اختلالات به دلیل مشکلات کره چشم مثل ضخامت، قطر و ماهیچه‌های موجود در کره چشم ایجاد می‌شود که در کاردرمانی چشم تعریف می‌شود و می‌تواند شامل طیف وسیعی از جمله موارد زیر باشد:

ابتدا از مشکلات ادراکی که یکی از حیطه‌های مهم مداخلات کاردرمانی بینایی است شروع می‌کنیم.

اختلال در مهارت‌های بینایی-فضایی

ما باید درک مناسبی از محیط و اشیای موجود در آن داشته باشیم تا بتوانیم رفتار و عملکرد مناسبی از خود بروز بدهیم. اختلال در ادراک ویژگی‌های اشیا موجود در محیط به مهارت‌های بینایی-فضایی مربوط می‌شود.

برای مثال یکی از مهارت‌های بسیار مهم ما درک عمق است که در مجموعه مهارت‌های بینایی-فضایی تعریف می‌شود. فردی که درک عمق درستی نداشته باشد در بالا و پایین رفتن از پله، تشخیص دوری و نزدیکی و راه رفتن دچار مشکلاتی خواهد شد.

علائم اختلال:

اختلال در مهارت‌های تجزیه و تحلیل بینایی

این مهارت توانایی تجزیه و تحلیل ویژگی‌های یک شی و محیط پیرامون آن را شامل می‌شود. برای مثال فرد باید قادر باشد یک شی را در مجموعه‌ای از اشیا تشخیص دهد یا از مجموعه‌ای ‌از جزئیات مثل چشم و بینی و… تصویری کلی یعنی صورت را شکل دهد.

علائم اختلال:

• مشکل در یادگیری حروف و کلمات (و موثر در اختلال یادگیری )
• عدم تشخیص شباهت‌ها و تفاوت‌ها
• ناتوانی در درک تصاویر پیچیده

اختلال در مهارت‌های یکپارچگی بینایی-حرکتی

به صورت اختلال در یکپارچه کردن و هماهنگی اطلاعات بینایی و مهارت‌های حرکتی چه ظریف و چه درشت تعریف می‌شود. مثلاً اختلال در هماهنگی چشم و دست.

علائم اختلال:

• نقاشی و نوشتار درهم
• تاخیر در انجام تکالیف
• عدم توانایی نوشتن از روی نوشته‌ای دیگ

ارزیابی در کاردرمانی بینایی

در تمامی این مهارت‌ها باید مفاهیم ادراک بینایی با تست‌های مختلف و استاندارد ارزیابی شوند و مطابق با مشکلی که در هر یک از این مفاهیم وجود دارد، مداخلات کاردرمانی چشم و کاردرمانی بینایی انجام شود. از جمله مفاهیم ادراک بینایی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ردیابی بینایی
• تعقیب چشمی که حرکت آهسته چشم‌ها در دنبال کردن یک تصویر تعریف می‌شود.  مثل دنبال کردن مسیر حرکت توپ.
• همگرایی و واگرایی. اختلال در این مورد باعث کاهش سرعت خواندن، سردرد و پرش از حروف و کلمات می‌شود.
• ادراک تصویر و زمینه مثل تشخیص یک شی از یک زمینه تقریباً شلوغ.
• حافظه توالی بینایی که به معنای یادآوری چیزهای مشاهده شده است.

رویکرد ادراکی_حرکتی در کاردرمانی بینایی

با توجه به اختلال در هریک از مهارت‌ها و مفاهیم، تمریناتی در جهت بهبود طراحی و استفاده می‌شود. در ادامه نمونه تمریناتی از این رویکرد را که در کلینیک حامی برای کاردرمانی چشم و بینایی انجام می‌شود با هم بررسی می‌کنیم.

تمرین اول: به هر دست کودک یک مداد داده می‌شود و درمانگر از کودک می‌خواهد از پاک کن یک مداد به پاک کن مداد دیگر نگاه کند. این تمرین می‌تواند به این صورت باشد که وقتی به پاک کن مداد سمت راست نگاه کرد بدون این‌که سر خود را بچرخاند اشیای موجود در میدان دید خود را نام ببرد.

اهداف: هماهنگی چشم‌ها، همگرایی و واگرایی، بهبود انحراف چشم، هماهنگی و تقویت عضلات اطراف چشم، افزایش دامنه بینایی

تمرین دوم: یک چراغ قوه در فاصله‌ای از کودک قرار دارد و در مسیرهای مختلف حرکت داده می‌شود. کودک باید با چشمان خود مسیر حرکت نور را دنبال کند.

اهداف: تعقیب بینایی، همگرایی و واگرایی

تمرین سوم: از پازل تصاویر استفاده شده و از کودک خواسته می‌شود تصویر مورد نظر را پیدا کند.

اهداف: تشخیص شکل از زمینه، افزایش دقت بینایی، حافظه بینایی

تمرین چهارم: مجموعه‌ای از تصاویر نصف و نیمه مثلاً تصویر چتری بدون دسته در مقابل کودک قرار داده می‌شود و کودک باید جزء فراموش شده تصاویر را بیان کند.

اهداف: ادراک تصویر، رمزگشایی پیام‌های بینایی

از دیگر تمرینات کاردرمانی چشم می‌توان به تمرینات با قیچی، پیدا کردن تفاوت‌های دو تصویر، بازی نخ و مهره و … اشاره کرد.

اتاق تاریک در کاردرمانی بینایی

اتاق تاریک یک اتاق حسی بوده و از مداخلات و ابزارهای کاردرمانی بینایی است که محیطی با نور کم با هدف کاهش عوامل حواس پرتی و تمرکز حداکثری بر بینایی است. از اهداف اتاق تاریک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. بهبود درک عمق
2. بهبود ادراک بینایی
3. بهبود توجه و تمرکز
4. بهبود ادراک بدنی

اغلب درمانگران تمرینات رویکرد ادراکی-حرکتی را در محیط اتاق تاریک انجام می‌دهند که بازده بیشتری برای کودک داشته باشد.

کم بینایی در کاردرمانی بینایی

به دلیل اهمیت بالای بینایی در کاردرمانی ، علاوه بر سایر مداخلات، در توان‌بخشی کم بینایی از تظابقات زیر نیز استفاده می‌شود:

1. افزایش کنتراست در رنگ‌های محیطی. برای مثال چارچوب در رنگ متفاوتی داشته باشد.
2. کاهش فاصله. برای مثال در مدرسه فاصله تخته از کودک کم‌تر شود.
3. افزایش نور در حد مناس
4. استفاده از حس لامسه برای جهت‌یابی 

کاردرمانی انحراف چشم(استرابیسم)

در بیماری انحراف چشم، حرکات چشم‌ها با یکدیگر هماهنگ و هم جهت نیست که ممکن است باعث تنبلی چشم نیز بشود.

این اختلال در بیماران CP، سندرم داون و سکته مغزی نیز قابل مشاهده است.

کاردرمانی انحراف چشم بسته به علت آن شامل مداخله‌های متفاوتی از جمله موارد زیر می‌شود:

• یکپارچگی بینایی
• هماهنگی چشم و دست
• آموزش مفاهیم ادراک بینایی که در بالا به آن‌ها و تمرینات اشاره شد.
• اتاق تاریک برای تقویت عضلات چشمی

درصد قابل توجهی از اطلاعاتی که به مغز می‌رسد از طریق سیستم بینایی است. این سیستم تاثیر زیادی در مراحل رشدی و یادگیری دارد. به خصوص در سال‌های اول زندگی که سال‌های شروع یادگیری است. توانبخشی بینایی یکی از شاخه‌های مهم درمان مشکلات بینایی است که اگر در زمان طلایی آن انجام شود می‌تواند از بروز مشکلات زیادی جلوگیری کند.